(This text in dutch explains how to develop 16mm and super-8 films in a russian tank)

Joost Rekveld, Rotterdam, december 1998

Dit tekstje bevat praktische tips voor het zelf ontwikkelen van film. Het is handig dit te doen in de ontwikkeltanks die worden gemaakt door ‘Lomo’ in St.Petersburg. Er zijn een aantal van deze tanks op school. Ze zijn soms te koop op fotobeurzen, maar de laatste tijd moeilijk te vinden. Het is in principe ook mogelijk om films te ontwikkelen in emmers, badkuipen e.d, maar dan moet je geen ‘hifi’ beeld verwachten.

filmtypen en formaten

Er zijn drie gangbare filmformaten: super-8, 16mm en 35mm. Super-8 is te koop bij fotozaken en via Studio 1. Er zijn vier types die hier te krijgen zijn: Kodachrome, Ektachrome, Tri-X en Plus-X. Kodachrome is kleur en niet zelf te ontwikkelen. Als je deze film koopt krijg je er een envelop bij om hem voor het ontwikkelen op te sturen naar Kodak. Dit duurt over het algemeen twee tot drie weken. Ektachrome is kleur en is wel zelf te ontwikkelen volgens het E-6 proces. Tri-X en Plus-X zijn zwart-wit omkeerfilms die te ontwikkelen zijn volgens het recept dat volgt.
16mm en 35mm zijn professionele filmformaten en deze film is alleen rechtstreeks te koop van Kodak of Fuji of eventueel via filmwerkplaatsen of filmmakers. 16mm is meestal te koop in rollen van 30 meter of 120 meter. Er is hier veel meer keus in verschillende materialen met verschillende gevoeligheden en kleurtonen. Een handig 16mm materiaal is Agfa ST-8 (verkrijgbaar bij Studio 1 of in blikken van 700 meter bij Cineco). Dit is hoog-contrast zwart-wit film die erg goedkoop is en erg mooi kan zijn.
In principe zijn alle soorten film zelf te ontwikkelen, behalve Kodachrome super-8 film. Het is mogelijk omkeer-films te ontwikkelen als negatief, omdat er chemisch geen verschil is. Het is over het algemeen echter niet zo’n goed idee om negatiefmateriaal als omkeer te ontwikkelen omdat de drager van negatief vaak grijs (zw/w) of oranje (kleur) is. Verderop worden een recept voor zw/w negatief en zw/w omkeer gegeven. De meeste kleurmaterialen zijn te ontwikkelen volgens E-6 (omkeer) of C-41 (negatief), in kant en klare paketten te koop bij fotozaken. Deze processen zijn niet precies dezelfde als waar de films voor gemaakt zijn, dus er kunnen lichte tot interessante kleurverschillen optreden.

super-8 film uit cassette halen

Om super-8 films uit een cassette te halen zijn er twee methoden: trekken en zagen.
Voor ‘trekken’ moet je eerst de as in het gaatje waar de cassette ‘aangedreven’ wordt een paar keer met kracht heen en weer draaien. In de cassette zit namelijk een blokkering die ervoor zorgt dat de film niet terug kan lopen. Door het draaien breek je die. Je kunt dan in principe de film uit de cassette trekken. Het is handig om het aandrukplaatje (daar waar je de film uit de cassette trekt) naar achter te duwen door er een lucifer tussen te klemmen. Deze methode heeft als groot risico dat de film beschadigt doordat hij ergens langs schuurt.
Een meer drastische en veilige methode is ‘zagen’. Zaag met een fijn zaagje de cassette aan de achter en zijkanten in, vlak onder de kant waar het etiket niet zit. Zaag niet te diep, want dan zaag je in je film. Trek na het zagen het dekseltje van de casette en keer de casette om om je handpalm. Het spoeltje met film ligt dan in je hand. Trek het einde van de film los uit de cassette.

film in de tank spoelen

De ontwikkeltank is een lichtdicht vat met een slang om de chemicalien in en uit de tank te laten stromen. Er zit een spiraal in waar 15 meter film op kan (precies een super-8 casette). Deze spiraal heeft twee verdiepingen, en met verschillende combinaties van tussenstukken kun je er 1x super-8, 1x 16mm, 2x super-8, 2x 16mm, super-8 en 16mm samen of zelfs 35mm in ontwikkelen (zie plaatjes). Kijk voor je gaat ontwikkelen goed of de afstand tussen de spiraal inderdaad de breedte van de film is die je wilt ontwikkelen.
Het moeilijkste is het inspoelen van de film op de spiraal. De film moet met de perforatie naar onder erop komen. Pak de film in je linkerhand. Vouw het einde van de film twee keer om, stop dit in het gleufje en vouw de film om het middenstuk van de spiraal met een scherpe bocht tegen de klok in. Draai de spiraal al een halve keer met de klok mee. Hou de film strak, en kantel de rol in je linkerhand een kwart slag. De film moet horizontaal de spiraal in gaan met de perforatie naar rechts. Zet met je rechterhand de deksel op de spiraal en draai voorzichtig het asje vast. Draai niet te strak aan, want dan draai je de spiraal kapot. Draai met je rechterhand rustig de spiraal met de klok mee. Laat de film uit je linkerhand glijden, maar hou de film wel strak en controleer af en toe of de film nog horizontaal de spiraal in gaat.
Als er iets mis gaat ligt dat meestal aan twee dingen:
– De film gaat niet horizontaal de spiraal in
– Je trekt met je linkerhand te hard aan de film
Bij super-8 vult een cassette precies de spiraal, dus je kunt controleren of het goed is gegaan door te voelen of de spiraal vol is.

Wees voorzichtig met de spiraal want deze is erg teer !

zwart/wit negatiefproces
ontwikkeltijden bij 20 graden Celcius:

1. Ontwikkelaar 3 min.
2. Spoelen
3. Fixeer 4 min.
4. lang spoelen,
paar druppels Agapon (of afwasmiddel) in laatste spoelbad.

zwart/wit omkeerproces
ontwikkeltijden bij 20 graden Celsius:

1. 1e ontwikkelaar 4 min.
2. spoelen
3. bleek 2 min.
4. spoelen
5. clear 1 min.
6. spoelen
7. opnieuw belichten
8. 2e ontwikkelaar 2 min.
9. spoelen
10. fixeer 3 min.
11. lang spoelen,
paar druppels Agapon (of afwasmiddel) in laatste spoelbad.

Bij het herbelichten moet je spiraal uit de tank halen en bij een gloeilamp (of in daglicht) een minuut of drie goed aan alle kanten belichten.

Stappen 9 en 10 kunnen eventueel worden weggelaten.

chemie aanmaken

De hier genoemde hoeveelheden zijn voor 1 liter. Dat is ruim voldoende om de onderste verdieping van de spiraal te ontwikkelen. Voor twee verdiepingen tegelijk heb je 1,5 liter nodig.

ontwikkelaar:
100 ml Tetenal Dokumol (of Dokulith)
900 ml water
ongeveer 5 minuten goed roeren

fixeer:
150 ml Agefix
850 ml water
ongeveer 5 minuten goed roeren

Het is ook mogelijk om andere gangbare zwart-wit ontwikkelaars te gebruiken, zoals Kodak HC-110. Je moet dan andere mengverhoudingen hebben. Hetzelfde geldt voor de fixeer.

bleek:
500 ml water
10 ml zwavelzuur 96%
LET OP: zeer bijtend en giftig,
ALTIJD zwavelzuur bij water doen,
NOOIT andersom: ONTPLOFFINGSGEVAAR
10 gram kaliumdichromaat K2Cr2O7
500 ml water
ongeveer 5 mnuten goed roeren

clear:
1000 ml water
40 gram natriumsulfiet Na2SO3
goed roeren tot alles is opgelost

Deze chemicalien zijn goed voor Kodak Plus X, Kodak Tri-X en Orwo PF 2. Met 1 liter oplossing kun je 100 meter 16mm of 200 meter super-8 ontwikkelen. Vooral de eerste ontwikkelaar is beperkt houdbaar (enkele weken in luchtdichte en volle fles).
Tijdens het ontwikkelen is het belangrijk dat de chemicalien goed en gelijkmatig met de film in contact komen. Daarom moet je bij het begin van elk bad de spiraal abrupt op de bodem van de tank tikken. Daarmee schud je eventuele luchtbelletjes van de film.
Verder moet je ongeveer om de 30 seconden de spiraal in de tank laten draaien (met de klok mee !) en spiraal ook licht op en neer bewegen. Doe dit alles voorzichtig omdat je anders de spiraal beschadigt…

correcties

Als je film onderbelicht is kun je dit corrigeren door bijvoorbeeld anderhalve minuut langer te ontwikkelen (alleen eerste ontwikkelaar bij omkeer). Als hij overbelicht is bijvoorbeeld een minuut korter. Als je niet zeker bent over de belichting, is het raadzaam om eerst een stukje als test te ontwikkelen om te kijken of het goed wordt.
Je kunt het contrast bijstellen door warmer of kouder te ontwikkelen. Warm geeft hoger contrast, koud lager. Je moet dan echter ook de ontwikkeltijd verkorten resp. verlengen om dezelfde belichting te kunnen gebruiken.

adressen (N.B: aangepast in 2007)

WORM filmwerkplaats
Frank Bruinsma – super-8 reversal lab
SuperSens
copyright 1998, Joost Rekveld.